Interview: de toekomst van het Belgisch pensioen

België heeft een pensioenprobleem: de pensioenuitkeringen uit het wettelijk pensioen zullen lager uitkomen dan wat momenteel beloofd wordt. Drie vooraanstaande Vlaamse professoren doen dan ook een dringende oproep tot hervorming van ons huidige pensioensysteem. Zo bespreekt men pensioensparen via groepsaankoop, een oplossing die even simpel als geniaal is om ons pensioen te verhogen.

Drie professors financiën aan respectievelijk de Universiteit Gent, de Vrije Universiteit Brussel en de KU Leuven wijzen op het pensioenprobleem waar België momenteel voor staat.

Vier pensioenpijlers aan hervorming toe

‘Dat het gerechtelijk apparaat draait om een poes uit Peru terwijl we met zoveel grotere problemen zitten, is ongelooflijk’. Pascal Paepen, professor Bank en Beurs aan de KU Leuven is in een recente bijdrage zichtbaar geïrriteerd. ‘Er zijn veel grotere problemen waar vooral onze jeugd mee opgescheept dreigt te raken. Hun welzijn zal immers ook afhangen van hun pensioen. En daar is het niet goed mee gesteld,’ aldus de professor.

De professoren doen voorstellen om de vier pijlers waaruit ons pensioensysteem is opgebouwd te verbeteren. In België gaat het namelijk om het wettelijk pensioen (pijler 1), het aanvullende pensioen via de werkgever (pijler 2), pensioen- of langetermijnsparen met fiscale aanmoediging (pijler 3) en al wat we zelf daarnaast nog sparen voor ons pensioen (pijler 4).

Wettelijk pensioen dreigt op zijn grenzen te botsen

Het repartitiesysteem in België zorgt ervoor dat men momenteel niet spaart voor het eigen wettelijk pensioen. Het geld dient om de huidige gepensioneerden uit te betalen. ‘In zekere zin is ons pensioensysteem een piramidespel,’ aldus Paepen. ‘Via het repartitiesysteem worden de afgehouden bijdragen aan ons pensioensysteem meteen uitgekeerd aan wie nu al met pensioen is. Net als bij een piramidespel veronderstelt ons wettelijk pensioen dat er steeds meer werkenden bijkomen om de pensioenen te kunnen betalen. Dat zal echter niet gebeuren,’ zo waarschuwt Paepen.

‘De bevolkingspiramide toont nu al aan dat er steeds minder werkenden zijn per gepensioneerde. Het systeem is op lange termijn niet houdbaar. Dat weten we nu al. En toch zullen heel wat mensen opschrikken als ze het ooit beseffen.’

Ook professoren Kris Boudt en Steven Vanduffel erkennen dat er een reële kans bestaat dat de pensioenuitkeringen uit het wettelijk pensioen lager zullen uitkomen dan wat momenteel beloofd wordt.

Nederland beleeft nu al zijn pensioenprobleem

‘Je hoeft enkel maar naar ons buurland Nederland te kijken om de ernst van de situatie te vatten,’ zegt professor Kris Boudt van de UGent. Daar werd het pensioenprobleem plotseling zeer tastbaar. Dit doordat de afgelopen jaren er een onevenwicht was tussen het kapitaal dat daadwerkelijk gespaard was in de pensioenfondsen en de pensioenen die beloofd zijn geweest. Als gevolg van deze onvolledige dekking moesten de bedrijfspensioenen gekort worden,’ aldus Boudt.

‘Men stapt nu in Nederland af van het systeem van een beloofd bedrag naar een systeem waarbij je later wel ziet wat je krijgt. In Nederland was er een probleem van duurzaamheid en solvabiliteit. Dat probleem stelt zich ook in België,’ waarschuwt Boudt. Zo stijgt het aantal gepensioneerden terwijl onze economie minder snel groeit dan onze pensioenverplichtingen. ‘Hierdoor zal het percentage van onze pensioenverplichtingen stelselmatig blijven stijgen, waardoor op lange termijn het risico bestaat dat onze pensioenen niet houdbaar zijn.’

De professoren schuiven een hele reeks aan oplossingen naar voren om het pensioenstelsel te verbeteren. ‘Uiteindelijk gaat het over een groot geheel waarbij men moet focussen op meerdere dingen,’ zegt professor Steven Vanduffel (VUB). ‘Een stuk van de oplossing zal moeten komen van meer economische groei. Ook thema’s zoals migratie moeten bekeken worden,’ aldus de pensioenspecialist.

Verwacht niet alles van de overheid

Al zijn de professoren het erover eens dat niet alles verwacht moet worden van het wettelijk pensioen. ‘Je kan al je eieren inzetten op de overheid, maar we hebben momenteel zelfs geen volwaardige regering,’ zo luidt het. Volgens de professoren is het aangeraden om daarom je pensioen te versterken met de tweede en derde pijler. Dit om zo je wettelijk pensioen aan te vullen.

Maar ook hier situeren zich meerdere problemen. ‘Zo is er in België zowel een probleem met het pensioenspaargedrag, maar ook met onze pensioenspaarproducten,’ vermeldt Kris Boudt.

Pensioensparen groepsaankoop

Zo zijn veel van onze pensioenspaarfondsen veel te duur. ‘Als je zelf een pensioenfonds aankoopt, zit je momenteel gemiddeld met een beheerskost van 1,3% bij de derde pijler. Bij de tweede pijler via de werkgever is dit maar 0,5%’ Dat lijkt in eerste opzicht niet veel, maar maakt een wereld van verschil op termijn.

‘Dit verschil ontstaat omdat men als individu zwak staat tegenover de bank. De oplossing is om ervoor te zorgen dat men net zoals bij elektriciteit gaat pensioensparen via een groepsaankoop,’ aldus professor Boudt. ‘Dit zou een wereld van verschil uitmaken.’

Zo deden de twee professoren onlangs een grondig onderzoek over deze kwestie. Tijdens het onderzoek vergeleek men het rendement van een beleggingsfonds met fiscaal voordeel met een fonds dat via groepsaankoop gekocht zou worden. Wat bleek? Zelfs met het fiscale voordeel, zou het fonds met de groepsaankoop 10% meer maandelijkse pensioeninkomsten kunnen opleveren dan het product met fiscaal voordeel. Dit enkel doordat het fiscale voordeel de hogere beheerskost van 0,8 procent niet compenseert.

‘De situatie van nu is eigenlijk absurd,’ stelt professor Vanduffel van de KU Leuven. ‘We betalen 1,3% per jaar om individueel aan pensioensparen te doen en als we het doen via een pensioenfonds bij de werkgever is het de helft minder. Het komt erop neer dat het fiscaal voordeel voor het pensioensparen dient om de kosten die de banken aanrekenen naar een aanvaardbaar niveau te brengen. Terwijl die kosten zelf gewoon omlaag zouden moeten gaan.’ Boudt beaamt: ‘Een subsidie naar een veel te duur project.’

Pensioensparen groepsaankoop: Laat extra concurrentie toe

Een andere oplossing zou zijn om extra producten toe te laten die kunnen concurreren met de pensioenspaarfondsen met fiscaal voordeel. Zo bestaan er fondsen zoals trackers die als kenmerk hebben dat ze een zeer lage beheerskost hebben. In België worden ze echter niet vaak aangeraden door banken omdat men door commerciële belangen er geen profijt bij heeft om deze fondsen aan te bieden.

Boudt en Vanduffel: ‘We hebben momenteel een veel te nauwe visie op wat een pensioenspaarfonds is. Die definitie moeten we eigenlijk gaan verruimen zodat er meer concurrentie kan spelen. Zo zou het hoofddoel moeten zijn om te kunnen sparen voor later en zouden veel regels veel soepeler moeten.’

Waarom zou je niet zelf een pensioenspaarproduct kunnen bouwen, vraagt de professor zich af. ‘Zo kan je op basis van je eigen risiconiveau zelf je portefeuille samenstellen voor later. Dit zonder gebonden te zijn aan de ongeveer 12 pensioenspaarfondsen waar men nu mee zit. We moeten naar een veel breder pallet van producten en minder kosten om zo meer concurrentie en mogelijkheden toe te laten.’

Kleine belegger vragende partij voor hervormingen

Ook in beleggingsmiddens leeft dit onderwerp. In een reactie zegt Ben Granjé, afgevaardigd bestuurder van de Vlaamse Federatie van Beleggers, dat zijn organisatie gesprekken voert met experts en beleidsmakers om een beter begrip rond het financieel welzijn van de bevolking te promoten. ‘De Vlaamse Federatie van Beleggers is van mening dat de huidige pensioenspaarproducten te beperkend zijn. Dit op het vlak van instrumentkeuze en assetspreiding. Zo zetten pensioenfondsen verplicht zwaar in op vastrentende instrumenten. Helaas leveren die al jaren niet meer het nodige rendement om de kosten en inflatie te compenseren,’ aldus Granjé. Hierdoor loop je een grote kans om na inflatie geld te verliezen . Zeker in de huidige economische conjunctuur”.

Vandaar ook de verschuiving in de beheersovereenkomsten van een verzekerde opbrengst naar een vaste bijdrage. Pensioenfondsen moeten hun reserves aanspreken om de wettelijke opbrengst uit te betalen, wat ten koste gaat van toekomstige generaties. ‘Een zekere vrijheid qua spreiding en producten kan hier een oplossing bieden. Zeker in combinatie met een fiscale stimulus zoals bij de vroegere wet Cooreman-De Clercq. Dit om spaargelden te activeren richting de beurs,’ zegt Granjé.

‘Pensioensparen heeft typisch een lange horizon waardoor beleggen in aandelen net veiliger is. Zeker via een breed gespreide korf,’ voegt Granjé nog toe. Een dergelijk initiatief ( pensioensparen groepsaankoop ) zou de Vlaamse spaarder-belegger veel meer helpen dan het pas gelanceerde Welvaartsfonds, dat een te kleine doelgroep en toepassing heeft. Om een impact te hebben op het welvaartsniveau van de hele bevolking, moet de hele bevolking immers kunnen deelnemen. En als het grootste voordeel gericht is op de laagste schijf en beperkt is in volume, wordt dit tegelijk een heel sociale maatregel plus een economisch relanceplan,’ aldus de VFB-vertegenwoordiger.

Tontine: levenslange gemoedsrust voor iedereen

Ook zou men moeten kunnen pensioensparen via een tontine. In dat systeem beschermen de aangeslotenen elkaar door af te spreken dat het gespaarde kapitaal zal dienen om aanvullende pensioenen aan de deelnemers uit te betalen, bovenop het wettelijke pensioen. Deze uitbetaling gebeurt elke maand zolang de aangeslotene in leven is.

‘Wanneer we vandaag aan pensioensparen doen, ontbreekt deze insteek van wederzijdse bescherming, terwijl er wel degelijk nood aan is,’ vinden de professoren. ‘Het risico dat ieder van ons loopt, is namelijk om veel ouder te worden dan gedacht en met te weinig pensioeninkomen te komen zitten. Die inkomsten zijn nodig om bijvoorbeeld de facturen van het rusthuis te betalen, of ziektekosten.’

‘We menen dat de grootste maatschappelijke winst te halen valt met de creatie van een tontine. Een ander woord zou “levenslange gemoedsrust” kunnen zijn,’ aldus de professoren. Een tontine is dan ook de manier om op een zo goedkoop mogelijke én solidaire manier een aanvullend pensioen bijeen te sparen.

Kris Boudt: ‘We hebben allemaal hetzelfde probleem. We worden ouder dan we denken en willen niet van onze kinderen afhankelijk zijn. Mensen lopen ondertussen een groot risico dat het wettelijk pensioen (eerste pijler) minder zal zijn dan verwacht. Als risico-avers persoon kan je dan best deze risico’s indekken via de werkgever (tweede pijler) of via individueel pensioensparen (derde en vierde pijler). Al zijn daar momenteel veel te weinig producten. Het meest efficiënte is om collectief dit probleem op te lossen. Dit om een betere onderhandelingspositie te krijgen omdat de kosten vandaag te hoog zijn. Als we ons verenigen, kunnen we betere voorwaarden krijgen, terwijl een tontine dan weer iedereen wederzijds beschermt.’

Steven Vanduffel: ‘Het staat in de sterren geschreven dat het pensioenbedrag wat nu op mypension.be staat in werkelijkheid minder zal zijn. Er is veel onzekerheid daarover en daar moet je tegen beschermen.’

Extra belastingen geen wonderoplossing

Tot slot wijzen de professoren erop dat extra belastingen heffen om het pensioengat op te lossen geen wonderoplossing is. ‘Belastingen zijn proportioneel verbonden met de grootte van je  economie. Er zit immers een limiet op wat je kan belasten. De vraag is natuurlijk tot waar je dat kan doen,’ aldus de professoren.

‘Je zit ook met een generatieconflict. Enerzijds heb je degenen die je wilt beschermen, anderzijds heb je de werkenden en de jongeren die nog pensioen moeten krijgen. Je kan niet oneindig de belastingen laten stijgen om de gepensioneerden van een pensioen te voorzien.’

Oproep aan politiek: kom in actie, ondermeer voor pensioensparen groepsaankoop

De professoren doen dan ook een warme oproep aan de politiek om dringend werk te maken van een wetgevend kader dat de burger toelaat om meer te halen uit zijn spaargeld. De voorgestelde initiatieven gaan niet over extra overheidsbestedingen voor de pensioenen, maar het stimuleren van meer efficiëntie in het pensioenspaargedrag. Des te vroeger we starten met de groepsaankoop van pensioensparen en de oprichting van tontines, des te groter de winsten zullen zijn voor het individu en de maatschappij eindigen de proffen.

Hopelijk zal de volgende regering dit laaghangend fruit met grote maatschappelijke gevolgen snel oogsten eens we uit het politieke moeras geklommen zijn.

Auteur: Stefan Willems, onafhankelijk beursanalist

Dit artikel verscheen ook op Doorbraak.